Dubravka Đukanović

Urbani razvoj Novog Sada i sudbina nekih javnih zgrada

Današnja Vojvodina je sve do 1848. bila provincijalna teritorija u sastavu drugih administrativno-političkih celina. Ratovima opustošena, osiromašena i nedovoljno razvijena, razvijala se kao poljoprivredno orijentisano, granično područje Monarhije. Ranokapitalistički razvoj je počeo u vreme austrougarske vlasti. Tek nakon Prvog svetskog rata, ulaskom u novu, modernu državu, menja se njen socijalni i ekonomski položaj.

Novi Sad se u takvom okruženju, zahvaljujući pre svega neposrednoj blizini Petrovaradinske tvrđave, vrlo rano izdvojio kao jedno od vodećih naselja. Građani Novog Sada su 1748. godine otkupili grad, stvarajući time uslove da bude uvršten u red slobodnih kraljevskih gradova kraljevine Ugarske. Po uvođenju banovinskog sistema 1929. godine, Novi Sad postaje jedan od upravnih – banovinskih centara Kraljevine Jugoslavije.

Nukleus još uvek prepoznatljive urbane matrice Novog Sada je određen formiranjem mreže ulica u drugoj polovini XVIII veka, od kada se, prateći ekonomski prosperitet zajednice, grad ubrzano razvijao. Novoizgrađene monumentalne javne zgrade i „tačkasta“ reorganizacija mreže ulica su gradu sve više davale oblik uređenog, ali ne i urbanizovanog, centra provincije. Konačno uobličavanje ideje o uređenju centralne zone, izlasku na Dunav, izgradnji novih modernih naselja i rekonstrukciji grada u celini, vezano je za 1937/40. i raspisivanje javnog Konkursa za regulaciju Novog Sada. Prvonagrađeni rad je primenio relativno umereno rešenje bez radikalnih zahvata, ali je većina učesnika, prateći trendove tadašnje urbanističke misli, predlagala radikalne rezove u postojećoj, krhkoj urbanoj strukturi. Ukrštanje nove ulične matrice sa postojećom, prihvaćeno je kao legitimno rešenje, a kao posledica je usledilo rušenje pojedinačnih zgrada i čitavih blokova radi širenja postojećih i formiranja novih uličnih trasa. Realizacija ideje „osavremenjivanja“ grada je usledila tek 60-ih godina XX veka, a posledice ovakvog pristupa se u urbanoj disharmoniji osećaju i danas.

Od velikog broja danas skoro zaboravljenih objekata, koji su u ovim razvojnim procesima istisnuti iz savremenih tokova ili su izbrisani s mape grada, ovim istraživanjem je obuhvaćeno šest. Sve selektovane građevine su vezane za snažno društveno delovanje u nekoj od oblasti umetnosti, kulture ili duhovnosti i svi su iz nekog razloga, ljudskim nehatom, nemarom ili nezainteresovanošću na neki način iščezli i iz našeg okruženja i iz naše memorije – prva i druga zgrada Srpskog narodnog pozorišta, prva zgrada Matice srpske u Novom Sadu, nezaobilazni akter tragične priče o novosadskom planiranju – Jermenska crkva i dve još uvek sačuvane bioskopske zgrade, ali i dva zaboravljena bioskopa – „Apolo“ i „Korzo“.

Deo borbe srpske zajednice za pravni i ekonomski status, ali i za prepoznavanje i priznavanje srpskog nacionalnog i kulturnog identiteta u Austrougarskoj, otelotvoren je i u uspehu višegodišnjih napora da se 1861. godine osnuje Srpsko narodno pozorište. Pozorišne predstave su, sve do izgradnje prve zgrade na današnjem Trifkovićevom trgu (1872), igrane u nekoliko objekata u današnjoj Njegoševoj ulici, čiji nekadašnji naziv Pozorišna – Platea Theatralis, pamti mali broj sugrađana. Naziv je dobila po prvom javnom pozorištu, koje je u njoj izgrađeno od dasaka krajem XVIII veka. Nakon rušenja ovog objekta 1826, s kojim počinje istorija pozorišnih zdanja u Novom Sadu, predstave su se igrale u nemačkom Krajnerovom teatru, a zatim u gostionici „Fazan“, koje su se nalazile u istoj ulici. Uz sve prepreke i ograničenja, koja su pratila napore za izgradnju prve stalne pozorišne zgrade, uključujući i skoro nemogući rok da se radovi na izgradnji izvedu za samo tri meseca, SNP je izgradnjom Građanske dvorane 1872. dobilo svoju „matičnu scenu“, koja je trebala da bude i prva balska dvorana – „Redoutensaal“ u Novom Sadu (Savković, 2018: 24–27). Uprkos (ili zahvaljujući) značajnom mestu koje je Građanska dvorana imala u društvenom i kulturnom životu Novosađana, zgrada je po isteku privremene dozvole srušena. Tragična sudbina ove, ali i sledeće pozorišne zgrade – Pozorišta Dunđerskog rezultat je (objektivnih) pravnih poteškoća koje je stvorila (subjektivna) nenaklonost vlasti. Nakon neuspelih pokušaja kupovine zemljišta od grada, novu zgradu SNP-a je svojim sredstvima na sopstvenom placu, 1893-95. godine u dvorištu postojećeg hotela izgradio veleposednik Lazar Dundjerski. Ova građevina je „do temelja“ izgorela u požaru 1928. godine.

U sedmoj deceniji XIX veka, kada je srpski živalj vodio aktivnu kampanju za izgradnju svoje stalne pozorišne zgrade u Novom Sadu, preseljena je 1864. godine Matica srpska u Novi Sad. Zgrada, koju je Društvo kupilo 1896. i u kojoj je bilo sedište matičara punih 30 godina (1888–1928) srušena je 1950. godine radi proširenja Ulice Modene. Ista kampanja izgradnje novoprojektovanog bulevara (i njemu gravitirajuće ulične mreže) preko postojećeg urbanog tkiva, odredila je  sudbinu još jednog objekta. Jermenska crkva Svetog Grgura Prosvetitelja, objekat – savremenik Srpskog narodnog pozorišta, je srušena 1963. Objekti jermenskog kompleksa su obuhvaćeni procesom razgradnje starog Novog Sada od prvih posleratnih intervencija. Rušeni su  u „u etapama“ tokom druge polovine XX veka, a danas smo svedoci nestajanja poslednjih tragova nekada ugledne novosadske Jermenske zajednice.

Modernizacija društva i sveopšti napredak u međuratnom periodu doneli su u Novi Sad i prvi namenski građen bioskop „Odeon“ 1928, iste godine kada je Matica srpska preseljenjem u novu zgradu trajno rešila problem sedišta. Tradicija praćenja kinematografije u Novom Sadu je vezana za 1896. godinu, kada je uz prve pozorišne predstave u novootvorenom Pozorištu Dunđerskog, Novosađanima prikazana i prva „veštačka predstava“. Do kraja Prvog svetskog rata desetine bioskopa je radilo u Novom Sadu, mahom u iznajmljenim i naknadno prilagođenim salama. Do danas je od ovih objekata sačuvana samo zgrada bioskopa „Korzo“, smeštenog u zgradi namenski zidanoj 1901. za potrebe fotografskog ateljea. I „Odeon“ i „Korzo“ su bili aktivni bioskopi kada ih je preuzeo novi vlasnik, koji ih je, nezainteresovan za njihovu vrednost i istoriju, stavio van funkcije. Zahvaljujući (još uvek) njihovom fizičkom postojanju stari novosadski bioskopi će možda ipak jednom obogatiti kulturnu ponudu grada svedočeći o delu kulturne istorije o kojoj, osim stručnjaka i zaljubljenika u grad, danas većina Novosađana ne zna ništa ili zna vrlo malo. One zgrade koje su trajno izbrisane iz našeg okruženja ćemo, bar na kratko, oživeti na ovoj izložbi predstavljajući generacijama mladih Novosađana nekada vredno, samo u arhivskim dokumentima sačuvano, kulturno nasleđe.